De eerste schriftelijke vermelding van Haarlem, de parel in de noordflank van de Randstad, dateert van 918, als de nederzetting aan het Spaarne wordt genoemd onder de eigendommen van de Utrechtse St-Maartenskerk.
Wanneer precies Haarlem aan de aanleg van de vestingwerken is begonnen is mij onduidelijk. Vrij vroeg in de veertiende eeuw lag de oudste stad (tussen Oude Gracht, Spaarne, Bakenessergracht en Ridderstraat) er al beschut bij. Een verdedigingswerk is waarschijnlijk opgeworpen na een belegering door de Kennemers in 1268. In 1355 was na twee zware stadsbranden Haarlem uitgebreid aan de oostkant van het Spaarne met de Burgwalbuurt.
In de vijftiende eeuw werden de Gasthuisvest en huidige Wilhelminastraat de nieuwe stadsrand. Hierdoor kwam de Vijfhoek (en de Heiliglanden) binnen de anderhalve meter dikke en zo'n zeven meter hoge stadsmuren te liggen.
Toch bestond de Vijfhoek toen al, als een soort Vlaams dorp, tot dan toe gelegen buiten de Vesting Haarlem. Weet iemand hier iets meer over? Dank, Carlo Monnikendam
